मुंबई - घारापुरी - नेहरू सायन्स पार्क

भल्या पहाटे 5 ला उठून सर्व आवरले. नेटवरून बुकिंग केलेली ऑनलाईन रेल्वे तिकीटे घेतल्याची खात्री केली. सामानाची आवाराअवर करून चिंचवडला 6.35 ची सिंहगड एक्सप्रेस पकडण्यास निघालो. वेटिंग लिस्टवर नाव होते. रविवार आणि सोमवारी संक्रांत आल्याने गाडीला चांगलीच गर्दी होती. गाडीत सतत वावरणारे चाय, कटलेट, वडापाव विकणा:यांचा साहजिकच गर्दीतील उभ्या असणा:यांना प्रवाशांना त्रस होत होता. एका बाईने तर परत एकडे याला तर खाली फेकून देईल, अशी धमकीच या विक्रेत्यांना दिली. आमचेही पोट असते. म्हटल्यावर गर्दीतील गडबड गोंधळ जरा कमी झाला. कल्याण आल्यावर बसायला जागा मिळाली. एकूण 2 तास मजेत गेले. छत्रपती शिवाजी टर्मिनल्सला बरोबर 10 ला गाडी पोचली. येथे 26/11 नंतर येथे चांगला बंदोबस्त केलेला आहे.

छत्रपती शिवाजी टर्मिनस (सीएसटी) :

मुंबईतील छत्रपती शिवाजी टर्मिनस ही वास्तू सध्या मध्य रेल्वेची मुख्यालय म्हणून परिचित असून मुंबईतील नाही तर भारतातील सर्वात महत्त्वाचे असे ते रेल्वे स्थानक आहे. येथून दिल्ली, कोलकाता, चेन्नई, कोकण, पुणो  यासारख्या ठिकाणी रेल्वे जातात. या वास्तूचा निर्मिती-आराखडा फ्रेडरीक विल्यम स्टीव्हन्स यांनी 1887-88 या काळात निर्माण केला. कामाला सुरु वात 1889 ला होऊन ते 1897ला पूर्ण झाले. या वास्तूवर कोरीव काम केलेले आहे. वेगवेगळे प्राणी देखील कोरलेले आहे. 1996 ला या इमारतीचे व्हिक्टोरीया टर्मिनस हे नाव बदलून ‘छत्रपती शिवाजी टर्मिनस’ असे करण्यात आले. नुकताच प्रदर्शित झालेला ‘रावण’ या हिंदी चित्रपटातील एका दृश्यात सीएसटीची इमारत फोडून ट्रेन बाहेर येते असे कॉम्प्युटरद्वारे चित्रीत केले आहे.  स्टेशनच्या बाहेर येऊन गेटवे ऑफ इंडियाकडे जाणारी टॅक्सी पकडली. 25 रुपयांत गेटवे ऑफ इंडिया आले.  जरा वेळ फोटोग्राफी करून 10.30 ला घारापुरीकडे जाणारी लाँचचे तिकीट काढले. 

घारापुरी :

घारापुरीला पोहोचण्यासाठी आपल्याला गेट वे ऑफ इंडियाहून लॉँच पकडावी लागते.   यात पब्लिक लाँच व लक्झरी लाँच असे दोन पर्याय आपल्यासाठी उपलब्ध आहेत.   आम्ही मात्र, पब्लिक लाँचचे 150 रुपये माणसी तिकीट काढले. 20 रुपये जादा देऊन बोटीच्या वरच्या मजल्यावर समुद्राचा नजरा पाहण्यासाठी गेलो.

 गेटवे ते घारापुरी बेटापर्यंतच्या एका तासाच्या लाँच प्रवासात मोठमोठी मालवाहू जहाजे दिसतात. समुद्री पक्षी या जहाजांच्या शेजारी  घिरटय़ा घालताना किंवा समुद्रात मासे पकडताना दिसतात. समुद्रातून जाताना एक लांबलचक पाइपलाइनही दिसते. ती तेलशुद्धीकरण प्रकल्पांमध्ये वाहून नेणा:या तेलाची पाईप लाईन असल्याचे लाँचवरील चालकाने सांगितले. समुदाचा खारा वारा अंगावर घेत, आजुबाजूची छोटी जहाजे व मोठी जहाजे पाहत तासाभरातच घारापुरी आली. 1534 मध्ये घारापुरी बेट पोतरुगिजांनी ताब्यात घेतले. पुढे शिवाजीमहाराजांच्या काळात मराठय़ांनी ते जिंकले. त्यानंतर इ.स. 1774 मध्ये घारापुरी बेट इंग्रजी सत्तेच्या हाती जाऊन 1947 पर्यंत ते त्यांच्या सत्तेखालीच होते.

घारापुरीच्या समोरच तुर्भे येथील अणुभट्टीचा गोल घुमट दिसतो.  घारापुरी बेट हे एखाद्या उंच टेकडीसारखे आहे. घारापुरीच्या नवीन जेट्टीवर (प्रवाशांना उतरण्यासाठी समुद्रात तयार केलेला छोटासा पूल) उतरलो. येथून घारापुरीचा डोंगर 2 किलोमीटरवर आहे. हे अंतर चालत जाण्याएवढे असले तरी महाराष्ट्र पर्यटन विभागाकडून येथे प्रवाशांना नेण्यासाठी छोटय़ा रेल्वेची घारापुरी ग्रामपंचायतीने सोय केली आहे. केवळ 1क् रुपयांत र्टिन तिकीट आपणाला मिळते. वाटेत आवळे, बोरं, काकडी, कै:या असा रानाचा मेवा विक्रीसाठी उपलब्ध होता.  दुपारचे 12 वाजले होते. प्रथम पोटोबा करून लेण्या पाहण्यासाठी निघालो. लेण्यांपर्यंत पोहोचण्यासाठी साधारण 120 ते 125 पाय:या चढाव्या लागतात. या पाय:यांच्या दोन्ही बाजुला अनेक हस्तकलेच्या वस्तू, दगडात कोरीव काम केलेले हत्ती, जुन्या काळी वापरत असलेल्या वस्तू, मोत्यांच्या माळा, महिलांसाठी पसेर्स विकायला ठेवलेल्या होत्या. या वस्तू बहुधा मुंबईतच तयार केलेल्या असणार कारण मुंबईत इतरत्र फिरल्यावर या वस्तू नक्कीच दिसतात. दगडातील कोरीव काम केलेल्या वस्तूंच्या किंमती विचारून आपल्याला धक्काच बसतो. विदेशी पर्यटकांची मात्र, येथे चांगलीच लुबडणूक होते. टेकडीवर पोहचण्यास सुमारे अर्धा तास पुरतो. लेणीपर्यंत जाणारी चढण फार मोठी नाही; पण वृद्ध अथवा अपंगांना पायथ्यापासून डोली-खुर्चीची सोय आहे. (अर्थातच पैसे देऊन) काही कालावधीसाठी राहण्यासाठी येथे राज्य पर्यटन खात्याची निवास व्यवस्था आहे. त्याचप्रमाणो खाण्यापिण्यासाठी सरकारी हॉटेल्स तर काही छोटी खासगी हॉटेल्स आहेत! एक पिकनिक स्पॉट म्हणून घारापुरीला आता ओळखले जाते. खरे तर जागतिक वारसा लाभलेल्या घारापुरी लेण्या पाहून त्यांचा अभ्यास करायला हवा. मात्र, गंमत म्हणून येथील कोरीव काम केलेल्या मूर्तीबरोबर आपला स्वत:चा व मित्रमैत्रिणींचा फोटो काढणारे जास्त अशी परिस्थिती सध्या सर्वच लेण्यांमध्ये दिसून येते. लेणी पाहण्यासाठी आलेल्यांची पर्यटकांची संख्या प्रचंड आहे. लेणी पाहायला आलेल्यांमध्ये विदेशी पर्यटकांची संख्या खूपच असते. घारापुरीचे प्राचीनकाळी ‘श्रीहरी’ असे नाव होते. या बेटावर शैव संप्रदायाच्या लेण्या आहेत. मुंबईपासून 10 ते 12 कि.मी. अंतरावर समुद्रात घारापुरी या बेटावर या लेण्या आहेत. इ.स. 3 ते इ.स. 7 या काळात या लेणींची निर्मिती झाली असे मानले जाते.  पूर्वी या बेटाच्या दक्षिणोला एक मोठा दगडी हत्ती सर्वांचे लक्ष वेधून घेत असे. त्या हत्तीवरूनच या लेणींना ‘एलिफंटा केव्हज’ हे नाव मिळाले. हा हत्ती सध्या मुंबईतीलच जिजामाता उद्यान (जुने नाव राणीची बाग) येथे आहे. या लेणींचादेखील ‘जागतिक वारसा’ च्या यादीमध्ये समावेश झाला आहे. मौर्य, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव, मुस्लिम व पोर्तुगीज साम्राज्याच्या ताब्यात हे बेट होते. भौगोलिकदृष्टया रायगड जिल्ह्यातील उरण तालुक्यात हा परिसर येतो. अजंठा, वेरूळ, कार्ला, भाजे सारख्याच येथेही गुफा आहेत. जुन्या काळच्या ध्यानधारणा करण्यासाठी खोल्या आहेत. एकूण पाच गुंफा आहेत. कोरीव काम फारच छान आहे.  काही मूर्ती भग्न अवस्थेत आहेत. काहींचे हात, पाय, चेहरा विद्रुप केलेला आहे.

लेण्या :

सहाव्या शतकात काळय़ा पाषाणात कोरलेल्या या लेण्यांमुळे घारापुरी लेण्यांना वल्र्ड हेरिटेजचा वारसा लाभला आहे.  शिवशंकराची अनेक रुपे या या लेण्यांमध्ये साकारली आहेत. महाराष्ट्रात वेरु ळ, जोगेश्वरी, अंबेजोगाई या ठिकाणी शैव लेण्या आहेत. येथील गाभा:याच्या मंडपात मोठय़ा आकाराचे शिविलंग असून चारही दिशेला प्रवेशद्वार आहे.
पहिली गुफा सर्वात मोठी आहे. लेण्यातील मुख्य आकर्षण म्हणजे भव्य अशी महेशमूर्ती (सदाशिव) त्रिमूर्ती. ब्रम्हा, विष्णू आणि महेश (शिवशंकर) यांच्या मूर्तीने जगभरातील पर्यटकांना मोहित केले आहे. महाराष्ट्र पर्यटन महामंडळाच्या बोधचिन्हासाठी त्याचा वापर केला गेला आहे. छातीपासूनची ही शिवाची मूर्ती भव्य आणि उंच असून त्यातून उत्पत्ती - स्थिती आणि लय ही शंकराची तीन रूपं दाखविली आहेत. लेण्यातील महामंडप 130 फूट लांबी- रुंदीचा आणि 17 फूट उंचीचा आहे. सभामंडपाचं छत 26 खांबांवर आधारलेले आहे. प्रत्येक शिल्प पौराणिक कथा पार्श्वभूमी असून शिल्पकारांनी त्याला वास्तव रूप आहे.
या मूर्तीच्या डावीकडे गंगावतरण शिल्प आहे. भगीरथ गंगा पृथ्वीवर आणली तो प्रसंग 5 मी. उंचीच्या शिल्पातून साकारला आहे. शिवपार्वती विवाह सोहळय़ाचा प्रसंग दाखिवणारे शिल्प आहे. या शिल्पाच्या शेजारीच अंधकारसुरवधमूर्ती शिल्प आहे. शिवाच्या तांडव नृत्याचे शिल्पही आहे. प्राचीन भव्य शिविलंग, डोंगर माथ्यावरील निसर्गरम्य सान्निध्यातील सीतागुंफा हेदेखील आवर्जून पाहण्यासारखे आहे.
गुंफा क्र . 2, 3, 4 त्या मानाने लहान आहेत. पाचव्या गुफेत फार पडझड झालेली दिसली. उन, वारा, पावसामुळे गुफेत माती भरली गेली आहे. शेवटच्या दोन्ही लेणींमध्ये आतमध्ये कोणतेही कोरीव काम नाही. या लेण्यात खूप मोठय़ा प्रमाणावर मातीचा ढिगारा दिसला.  या ठिकाणी मात्र, महाराष्ट्र पुरातत्व विभागाचे दुर्लक्ष आहे.   सिंहाची आयाळ, घोडय़ाचे शरीर, वरती शिंगे असे त्याचे रूप आहे. हे सहाव्या शतकातील लेणो आहे. त्यानंतरचे तीन क्र मांकाचे लेणो हे  खोदलेले व चांगल्या स्थितीत आहे. तर दोन क्रमांकाचे लेणो हे मात्र अर्धवट सोडण्यात आले आहे.  शिवपार्वती विवाह शिल्पकृती, चतुर्भुज द्वारपाल, गणोशमूर्ती, अर्धनारीनटेश्र्वराची कार्तिकेय ही शिल्पदेखील आहेत.  ‘साइट म्युझयिम’ लेण्यांच्या परिसरातच आहे. मुंबईच्या परिसराचा आणि महाराष्ट्रातील अन्य लेण्यांचा इतिहासही येथील भिंतींवर पाहण्यास मिळतो. सर्व लेणी पहायला साधारणपणो तीन तास लागतात. 

लेण्या पाहून पुन्हा जेट्टीवरील कोणत्याही सोडण्यात येणा:या लाँचमधून पुन्हा गेटवे ला आलो. तेथून चालत चर्चगेट स्टेशनपर्यंत निघालो. वाटेत मुंबई विद्यापीठाची इमारत दिसली. शेजारीच राजाभाई टॉवरही सुरेख आहे. तेथे दोन-चार फोटो काढून चर्चगेटच्या बाहेरील मार्केटही पाहिले. रविवार असल्याने ट्रेनला गर्दी कमी होती.

संध्याकाळी 7 ला आत्याच्या घरी मुक्कामाला गेलो. दुस:या दिवशी आत्याचा पाहुणचार घेऊन दुस:या दिवशी सकाळी 10 ला घर सोडले. ते महालक्ष्मी येथील नेहरू सायन्स सेंटर पाहण्यासाठी. फास्ट लोकल व स्लो लोकल कुठल्या स्टेशनवर थांबते याचा अंदाज आला नाही. त्यामुळे महालक्ष्मी स्टेशनवर गाडी थांबली नाही. सहप्रवाशांनी मग बॉम्बे सेंट्रलला उतरून परत मागे येणारी लोकल पकडा अथवा टॅक्स करून नेहरू सायन्स सेंटरला जाण्याचा सल्ला दिला. मग  ट्रेन न पकडता बॉम्बे सेंट्रलमधून बाहेर येऊन टॅक्सी केली. 58 रुपयांमध्ये महालक्ष्मीमधील नेहरू सायन्स सेंटरला टॅक्सीने सोडले. 11 वाजता 25 रुपये माणसी तिकीट काढून नेहरू सायन्स सेंटरमध्ये प्रवेश केला.

नेहरू सायन्स सेंटर :

 इलेक्ट्रॉनिक्स, इलेक्ट्रीकल म्हणजे काय?, भूकंप कसे होतात?, शॉक कसा बसतो, पृथ्वी गोल आहे काय? सूर्यमाला कशी आहे? ती कशी फिरते? अॅम्पिअर, व्होल्ट काय आहे?  वेग, अंतर, दाब कसं मोजतात? आपल्याला दिसतं कसं? प्रकाशाचा वेग काय आणि कसा असतो?  अशा प्रश्नांची उत्तरं देणारं शास्त्न म्हणजे विज्ञान आणि या विज्ञानाची प्रात्यक्षिके स्वत: करायला मिळणो म्हणजे आनंदच. येथे विज्ञानाची गंमत-जंमत अनुभवण्यासाठी विविध प्रकारचे एकूण  11 मोठी दालने आहेत. त्यातील प्रत्येक दालतना विज्ञानाचे छोटे छोटे प्रयोग करायला मिळतात. लहान मुलांचं कुतूहल किंवा चौकस बुद्धी मोठी असते. ती अजून वाढवावी यासाठी या सायन्स सेंटरची निर्मिती केली आहे. लहान असताना एकदा येथे गेलो होतो. आज बरेच वर्षानी नेहरू सायन्स सेंटरला हे सर्व पाहण्यासाठी गेलो.
 सकाळी 11.15 ला येथे पोचलो. वाटतेच सी सॉ, झोपाळा असलेलं गार्डन आहे. ही विज्ञानाची बाग आहे ही. तिथून थोडंसं पुढे गेलो तर पूर्वीच्या काळी  इलेक्तिट्रक इंजिन, वाफेचं इंजिन, स्टीम लॉरी, घोडय़ांची ट्रामगाडी, इलेक्ट्रिक ट्राम, लढाऊ विमान ठेवलेले दिसले. मुख्य इमारतीकडे जाण्यापूर्वी विज्ञान क्षेत्रत मोठी कामगिरी केलेले जगदीशचंद्र बोस, श्रीनिवास रामानुजन, चंद्रशेखर वेंकटरमण, सत्यंद्रनाथ बोस, होमी जहांगीर भाभा अशा काही शास्त्रज्ञांची अर्ध पुतळे उभारले आहेत.
‘विज्ञान ओडिसी’ नावाची एक नवीन रंगीत इमारत दिसली. येथे थ्रीडी सिनेमा पाहायला मिळतात. मात्र, त्याचे वेगळे तिकीट काढायला लागते. ते येथेच उपलब्ध असते.
एक टाचणी तळहाताला जोरात टोचली तर टोचते. मात्र, अनेक टाचण्या घेऊन त्या एकत्रितरित्या टोचल्या तर त्या टोचत नाहीत. या संबंधी टाचणाचा येथे प्रयोग आहे. मजा म्हणजे या टाचण्यांना आपण स्वत: हात लावून पाहू शकतो.
‘लाइट अँड साइट’ हे असेच एक दालन कोणतीही वस्तू आपल्या डोळय़ांना कशी दिसते? प्रकाश व रंगाचा संबंध काय? विविध रंग कसे दिसतात? ध्वनीचा आपल्या मेंदूवर कसा परिणाम होतो किंवा आवाज आपल्याला कसा ऐकायला येतो?  हे ‘साऊंड अँड हिअरिंग’ दालनात पाहायला मिळाले. स्पर्शाचं, वासाचं, चवीचं ज्ञान कसं होतं, जिभेवर कुठल्या ठिकाणी कुठल्या चवीचे ज्ञान होते. याचे बटण दाबून मोठय़ा जिभेच्या प्रतिकृतीवर लाईटींग होऊन आपल्याला पाहायला मिळते.  याविषयीची मानवी शरीराच्या संदर्भातील काही महत्त्वपूर्ण माहितीही या ठिकाणी मिळेल. ‘सायन्स फॉर चिल्ड्रन’ या गॅलरीत साबणाचे बुडबुडय़ांसारखे काही मजेशीर प्रयोग करून छोटय़ा छोटय़ा प्रयोगांतून विज्ञान कळत जाईल.
अवर टेक्नॉलॉजी हेरिटेज.’ त्यात शून्याचा शोध कसा लागला? पायथागोरस सिद्धान्त, वर्तुळाचं क्षेत्रफळ कसे? पूर्वीच्या मूळ गणिताविषयी, तसेच अन्य मानवी संबंधाविषयी या ठिकाणी माहिती आहे. संगणकाचा शोध कसा लागला. टायपराईटरचा शोध,  ‘प्रिहिस्टॉरिक अॅनिमल लाइफ’ यात प्रागेएतिहासिक काळातील डायनोसर व बुली मॅमथ (हत्ती) पाहून मोठे आश्चर्य वाटते. या दालनात या प्राण्यांचे आवाज येत असतात.
वेळ कमी असल्याने भराभरा पाहता येतील तेवढी विज्ञानावर आधारित प्रयोग पाहत गेलो.

•  येथे जाण्यासाठी महालक्ष्मी स्टेशनवर 10 मिनिटात टॅक्सीने जाता येते. टॅक्सीभाडे 15 रुपये पडते.
•  येथून जवळच महालक्ष्मीचे मंदिरही आहे.
•  नेहरू सायन्स सेंटर हे वर्षातील सर्व दिवस सकाळी 10 ते सायंकाळी 6 वाजेर्पयत उघडे असते. फक्त होळीच्या दुस:या दिवशी आणि दिवाळीत काही दिवस बंद असते.
• तिकीट दर : 25 रुपये प्रत्येकी
• http://www.nehrusciencecentre.org

पिंपरी-चिंचचवड ‘सायन्स सेंटर’