आय्यप्पा स्वामी - शिरगावचे साईबाबा मंदिर - बिर्ला गणेश मंदिर

सध्या लोकांच्या नवसाला व भक्तीला पावणारी म्हणून अनेक ठिकाणो प्रसिद्धी होऊ लागली आहे. काहींना पंढरपूरच्या विठ्ठलाचे, तिरुपतीच्या बालाजीचे, शिर्डीच्या साईबाबांचे, पिंपरी-चिंचवडमधील वैष्णवी देवीच्या धार्मिक स्थळांना लांब असल्याने जाता येत नाही. अशांसाठी त्यांच्या काही भक्तांनी प्रति पंढरपूर, प्रति बालाजी, प्रति शिर्डी अशी मंदिरे उभारली आहेत. यातच सोमाटणे फाटा शिरगाव येथील साईबाबांचे मंदिर,  आय्यप्पा स्वामी मंदिर पाहण्याचा योग अनेकवेळा आला. त्या विषयी...

आय्यप्पा स्वामींचे मंदिर

देहूरोडला पुणे-मुंबई महामार्गावरील पुल ओलांडण्याच्या आधी उजवीकडे देहूरोड बाजारपेठेकडे एक रस्ता जातो. जवळची खूण म्हणजे उजव्या बाजूला असलेला पेट्रोलपपं. मल्याळी बांधव व पंचक्रोशीतील ग्रामस्थांचे श्रद्धास्थान असलेल्या देहूरोड येथील लष्करी भागातील उंच डोंगरावर अय्यप्पा स्वामी मंदिर आहे. पेट्रोल पंपाच्या मागेच थोडय़ाच अंतरावर हे गेट असून, तेथून मंदिर सुमारे 1 किलोमीटर अंतरावर आहे. मंदिराकडे जाण्याचा रस्ता मस्तच आहे. नगमोडी वळणो थोडा चांगलाच चढ मध्येच उतार असे करत आपण मुख्य मंदिराच्या पाय:यापाशी येऊन पोचतो. वर येताना जुना पुणो-मुंबई रस्ता, देहूगावतील गाथा मंदिर, देहूरोड कॅन्टोन्मेंट परिसर, नवीन एक्सप्रेस हायवे आपल्या दिसतो. देहूरोड रेल्वेस्टेशनला एखादी रेल्वे आली असल्यास तीही वरून छान दिसते. मंदिर जरी उंचावर असले तरी मंदिरात जाण्यासाठी काहीच पाय:या चढून जावे लागते. मंदिरात फोटो काढण्यास मनाई आहे. त्यामुळे आतील फोटो मंदिराच्या वेबसाईवरून डाऊनलोड केले आहेत. (http://www.ayyappatemplepune.com) मंदिर सुंदर आहे. केरळच्या शबरी माता येथील डोंगरावर असलेले अय्यप्पा स्वामींचे मंदिर देहूरोड भागातही असावे, असे येथील केरळी बांधवांना वाटत होते. गेल्या 20 वर्षांत मंदिराची बांधणी करण्यात आली आहे.  केरळला शबरी माता येथे जाऊ न शकणारे भाविक निगडी येथील श्रीकृष्ण मंदिर ते देहूरोड अय्यप्पा मंदिरापर्यंत पायी येऊन उपवासाचा करतात. मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर पितळी मखर आहे. अय्यप्पा सेवा संगमतर्फे अन्नदान केले जाते. पूर्वेकडे दर्शनी भाग आहे. मंदिरात मध्यभागी अय्यप्पा स्वामींचा गाभारा आहे. स्वामींची पंचधातूची मूर्ती सुबक आहे. डाव्या बाजूस श्री गणोशाचे, तर उजव्या बाजुला कार्तिक स्वामींचे मंदिर आहे. मंदिर आवारात देवी दुर्गा, हनुमान, नागदेवता, नवग्रह आदी देवतांची मंदिरे आहेत. मंदिर पहाटे साडेपाचला उघडून रात्री साडेआठला बंद करतात. दुपारी काही काळ मंदिर बसते. संध्याकाळी 5.30 ला मंदिर दर्शनासाठी पुन्हा उघडते. पिंपरी-चिंचवड शहरातील मल्याळी बांधव आहेत. त्यांचा ओणम सण येथे मोठा उत्साहात साजरा करतात. केरळचा अधिपती असलेल्या महाबलीला आदरांजली वाहण्यासाठी हा सण साजरा करण्यात येतो. इंद्र व वामनावराची गोष्ट बहुद्धा सर्वानाच माहिती असेल. इंद्राकडे मागितलेल्या वारमध्ये वामनाने पहिल्या दोन पावलांमध्ये पृथ्वी, स्वर्ग आणि पाताळ घेतले. आणि तिसरा पाय कोठे ठेवू अशी विचारणा केली. तेव्हा महाबलीने आपले डोके पुढे करीत तिसरा पाय ठेवण्याची विनंती केली. तसे करताच महाबली राजा नरकात ढकलला गेला. त्याच वेळी इंद्राने महाबलीला, तू वर्षातून एक दिवस पृथ्वीवर येऊन तुङया प्रजेला भेटू शकशील, असे सांगितले. तो दिवस म्हणजे ओणम. यालाच तिरु वोणम असेही म्हटले जाते. 

येथून काही वेळाने निघून शिरगावला जाण्यास निघालो.

बिर्ला गणेश मंदिर : 

 

 

पुणे-मुंबई महामार्गावरील सोमाटणो फाटयावरून सुमारे 3 किलोमीटरवर शिरगाव येथे साईबाबांचे मंदिर आहे. मंदिराच्या रस्त्याला जाताना प्रथमच डाव्या हाताला एका छोटय़ाश्या डोंगरावर गणपतीची भव्य मूर्ती लक्ष वेधून घेते. बिर्ला उद्योग समूहाच्या वतीने 72 फूट उंचीची श्री गणोशाची मूर्ती उभारण्यात आली आहे. पुण्यावरून मुंबईला जाताना सोमाटणो फाटय़ाजवळ या 72 फूट उंचीच्या गणपतीच्या भव्य मूर्तीचे दर्शन घडते.  एका छोटय़ाश्या टेकडीवर ही मूर्ती उद्योगपती अदित्य बिर्ला यांनी त्यांच्या मातोश्री सरला बसना कुमार यांच्यासाठी उभारली आहे. मूर्ती राजस्थानच्या पिलानी येथील कारागीर मातुराम वर्मा व नरेश वर्मा यांनी घडवली आहे. त्यासाठी सुमारे 5 ते 6 कोटी खर्च आला.  17 जानेवारी 2009 मध्ये चिन्मय मिशनचे जागतिक प्रमुख स्वामी तेजोमयानंदजी यांच्या हस्ते मूर्तीचे अनावरण झाले. अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने  सिमेंट काँक्रिटमध्ये ही मूर्ती उभारली आहे. मूर्तीवर तांब्याचा मुलामा आहे. या मूर्तीची निर्मिती 16 एकर जागेत झाली आहे. एकूण 179 पाय:या येथे जाण्यास लागतात. मूर्तीचे वजन 1000 टन आहे. आपल्या संस्कृतीत 9 अंक शुभ मानला जातो. मूर्ती उंची 72 फूट म्हणजे 7 अधिक 2, चबुतरा 18 फूट, रुंदी 54 फूट म्हणजेच या अंकाची बेरीज 9 येते. म्हणूनच येथे 19 पाय:यांचे टप्पे केलेले आहे.  मूर्ती शेजारी मूषक राज हातात मोठा लाडूचा प्रसाद घेऊन उभे आहेत. संध्याकाळी या ठिकाणी लाईट्स सोडल्याने मूर्ती आणखीच सुंदर दिसते. या ठिकाणावरून तळेगावची खिंड (जुना पुणे-मुंबई रस्ता), देहूरोडचा काही भाग, घोरावडेश्वर डोंगर व आजुबाजूचा परिसर छान दिसतो. विशेषत: पावसाळय़ात या ठिकाणी सभोवतातील हिरव्यागार शेतीमुळे पाहण्यासारखे असते. 179 पाय:या जरी असल्या तरी या चढण्यास केवळ 10 मिनिटे पुरेसे होतात. येथून जवळच असलेले साईबाबांचे शिरगाव येथील मंदिर सुद्धा पाहण्यासारखे आहे. पार्किगसाठी टू व्हिलरला 5 रुपये तर फोर व्हिलरला 10 रुपये आहे.

शिरगावचे मंदिर (साईबाबा) : 

 

 

शिरगाव हे मावळ परिसरातलं एक छोटंसं गाव आहे. शेती हा मुख्य व्यवसाय. इथून जवळच असलेल्या गोडुंब्रे गावात संत तुकाराम सहकारी साखर कारखाना आहे. या लहानशा गावात शिर्डीतील साईबाबा समाधी मंदिराची प्रतिकृती उभी राहिली आहे. हे गाव आता प्रति शिर्डी म्हणून ओळखलं जाऊ लागलं आहे. पुण्यातील माजी आमदार प्रकाश देवळे यांच्या पुढाकारातून हे मंदिर उभं राहिलं आहे. सोमाटणो फाटा येथील टोल नाक्यावरून आपल्याला डाव्या बाजुला डोंगरावर एक मोठी गणपतीची मूर्ती रस्त्यावरूनच दिसते. टोल नाक्यावरून लगेचच डाव्या बाजुला वळल्यावर अंदाजे 4 ते 5 किलोमीटरवर वर शिरगावला जाता येते. रस्ता छोटा असल्यामुळे अनेक वेळा ट्रॅफिक जमाही होते. विशेषत: उत्सवाच्या वेळी. येथील साई मंदिर शिर्डीप्रमाणोच मोठे भव्य आहे. मंदिराच्या समोरच एक विशाल सभागृह आहे. या सभागृहात सोन्याचा मुलामा दिलेला चकचकीत पत्र आहे. सभागृहातील भिंतींवर शिरगावातील व साईभक्तांचे मोठे फोटो दिसतात. इथे दर्शनरांगेसाठी स्टीलचे कठडे उभारलेले आहेत. त्यामुळे दर्शन लवकर मिळते. महिला व पुरुषांसाठी दोन वेगळय़ा दर्शन रांगा आहेत.  गर्दी नसते तेव्हा थेट साईबाबांच्या मूर्ती व पादुकांपर्यंत जाता येते. ज्यांना रांगेतून दर्शन घेणं शक्य नसतं त्यांच्यासाठी  साईंचे मुखदर्शनाची सोय बाहेरच केलेली आहे. सभागृहाच्या पुढील गाभा:यात संगमरवरी चौथा:यावर साईबाबांची सोन्याने सजवलेल्या सिंहासनाधिष्ठित मूर्ती आहे. ही मूर्ती शिर्डीतील मूळ मूर्तीप्रमाणोच असून संगमरवरात साकारलेली आहे. चौथा:यावरच साईबाबांच्या पादुका आहेत. मूर्तीच्या मागील भिंतीवर बाहेरच्या बाजूने संगमरवरी गोमुख दिसतं.  सुमारे चार ते पाच एकरात हे मंदिर साकारलेले आहे. दर वर्षी रामनवमी, गुरु पौर्णिमा, साई पुण्यतिथी, दस:याला येथे मोठा उत्सव साजरा केला जातो.

प्रसादालय : 

 

जवळच असलेल्या प्रसादालयात अल्पदरात भक्तांची जेवणाची सोय होते. हे भव्य प्रसादालय श्री साई अन्नछत्र आहे. ही इमारत राजवाडा म्हणून ओळखली जाते. इमारत तीन मजली आहे. इथे राजस्थानी कलावंतांनी मोठी छान कलाकुसर केली आहे. छताला काचेची आकर्षक झुंबरं आहेत. जमिनीवर मार्बल टाइल्स बसवण्यात आल्या आहेत. रात्रीच्या वेळी ही इमारत जणू काही राजवाडा असल्याचे भासते.  इथे तळमजल्यावर एका वेळी 1000 ते 1500 लोक भोजन करू शकतात. भोजनासाठी खास डायनिंग टेबलं आहेत. वरच्या दोन मजल्यांवर प्रमुख पाहुण्यांसाठी खोल्या बांधण्यात आल्या आहेत. केवळ वीस रुपयांत ही भोजनाची सोय आहे. दुपारी 12  ते 3 आणि संध्याकाळी 6 ते 9  अशी भोजनाची वेळ आहे.  दुपारच्या वेळी अन्नछत्रशेजारीच केवळ 5 रुपयांत द्रोणामध्ये मसालेभात मिळतो.  मंदिराचं बांधकाम छान आहे. मोठी व सुशोभित असा हा परिसर स्वच्छता व टापटीप यामुळे छानच दिसतो. मंदिराजवळच्या मोकळय़ा जागेत वाहनांच्या पार्किगची व्यवस्था आहे. 10 रुपये फोर व्हिलरसाठी व 5 रुपये टू व्हिलरसाठी. इतर देवस्थान परिसरात आढळणारी प्रसाद, पूजासाहित्य, चहा-नाश्त्याची हॉटेलं, रसवंतीगृह, साई भजनांच्या सीडीज वगैरेंची दुकानं आहेतच.

कसे जाल :

• पुण्यापासून 35 किलोमीटर.
• कात्रज - देहूरोड बायपास येथूनही जाता येते. 
• कात्रजवरून देहूरोड बायपासला येऊन तेथून सोमाटणो फाटा टोलनाक्यार्पयत जायचे.

जवळची काही प्रेक्षणीय स्थळे  :

• घोरावडेश्वर मंदिर

• आय्यप्पा स्वामींचे मंदिर

• प्रतिशिर्डी

• बिर्ला गणेशमंदिर.

पवना डॅम-प्रति पंढरपूर -दुधीवरे खिंड-लोहगड-लोणावळा

पवना डॅम-प्रति पंढरपूर -दुधीवरे खिंड-लोहगड-लोणावळा

जुन्या पुणे मुंबई महामार्गावर वडगाव मावळ सोडल्यानंतर कामशेत गाव लागते. कामशेतला डाव्या बाजुला पवनानगरकडे जाणारा रस्ता आहे. या रस्त्याने मावळातील अनेक पर्यटन स्थळांना भेटी देता येतात.  पवना धरण, तिकोना, तुंगी किल्ला, याच रस्त्याने पुढे पौडकडे ही जाता येते. उजव्या बाजूला वळवण डॅम लागतो. येथून पुढे उकसान, गोवीत्री, जांभवली अशी गावे आहेत. येथूनच पुढे ढाकचा बहिरी आहे. याबाबत पुढे कधी तरी. डाव्या बाजुला वळून साधारणपण 10 ते 12 किलोमीटरवर काळेकॉलनी लागते. या काळेकॉलनीतून लोहगडला पायी जाता येते.  पण आम्ही पवना डॅमला वळसा घालून दुधीवरे खिंडीतून लोहगडला गेलो.

पवना धरण 

 

संपूर्ण पिंपरी-चिंचवड परिसराला याच पवना धरणातून पाणीपुरवठा होतो.  पावसाळय़ात धरण 1क्क् टक्के भरल्यावर मात्र, पाणी सोडल्यास त्याचा फटका खालील शहरातील गावांना होतो. चिंचवड, पिंपरी, सांगवी येथील नदी शेजारीला झोपडपट्टी, तसेच अन्यत्र पाणी घुसते. सध्या बंद नळ योजनेतून पाणीपुरवठा प्रकल्प वादात आहे. असो. पवना धरण एक दिवसाच्या ट्रीपसाठी छान जागा आहे. काहीजण अनधिकृतरित्या स्वीमिंग तर अधिकृतरित्या बोटिंगचा अनुभव घेता येतो.  पवना धरणाच्या समोरच तुंग किंवा तुंगी किल्ला असून, डाव्या बाजुला तिकोणा तर उजव्या हाताला लोहगड आहे.
बोटिंगसाठी जागा छान आहे. येथे नाष्टा करून पुढे लोहगड किल्ल्यावर जाता येते.  आम्ही गाडीवरून लोहगडकडे जाण्यासाठी निघालो. धरणाच्या कडेकडेने जाताना हिरवळ व धरणाचे पाणी.. सुरेख देखावा दिसतो.

प्रति पंढरपूर मंदिर : 

 

 

पवना धरणापासून साधारणपणो 3-4 किलोमीटर अंतरावर प्रति पंढरपूर मंदिर आहे. मंदिर बाबामहाराज सातारकर यांनी बांधले असून, सुमारे 2 ते 4 एकरात मंदिर वसलेले आहे. मंदिराचा परिसर पावसाळय़ात सुरेखच दिसतो. आजुबाजूला दाट किर्र हिरवी झाडी. समोर डोंगरातून कोसळणारे धबधबे व मागे सुरेख मंदिर परिसर.  विठ्ठल रुक्मिईची सुरेख मूर्ती मंदिरात दिसते. मंदिरातून निघून पुढे दुधीवरे खिंड लागते. या ¨खिंडतून उन्हाळा  असल्यास राजगडचा बालेकिल्ला दिसतो. नवीन यात्रेकरूंसाठी संध्याकाळी 5 नंतर या खिंडीतून लोणावळय़ाकडे न गेलेले चांगले. लोणावळय़ार्पयत अंतर जरी 9 किलोमीटर असले तरी वाटेत जंगल आहे. गाडी पंक्चर होणो, बंद पडली तर मनस्ताप भोगावा लागेल. तर मग सावधान. दर पावसाळय़ात काही वेळा या दुधीवरे खिंडीत दरड कोसळून हा रस्ता बंद  होतो. एकमेव मार्ग असल्याने पवनानगर ते लोणावळा दरम्यान जाणा:यांचे हाल होतात. यासाठी पावसाळय़ात येणार असाल तर नियमित मावळातील वार्ता / बातम्या वाचत चला.

लोहगड :

उजव्या हाताला वळल्यावर गाडीसाठी चांगलीच चढण लागते. याला घाट म्हणायचे की चढ आणि तो चढ तरी कसा युटर्न तर कधी सरळ अंगावरच. गाडीला फस्र्ट गिअर खाली अजून एक गिअर असावा काय? अशी सूचना करावाशी  मनात येते. जबरदस्त चढण, बाजूला दरी नाही. तर जंगल. ही चढण गाडीने सुमारे 5 मिनटे चढल्यावर तेथून 3 किलोमीटरवर आहे. पूर्वी लोहगड किल्लावर जाण्यासाठी 1998 साली येथे रस्ता नावाचा प्रकार नव्हता. तेव्हा मी व माङो काही मित्र मळवली बाजूने गायमुख खिंडीतून येथे पायी चालत किल्यावर गेलो होतो. आता ****खाली गाडी असल्याने काही वाटले नाही. धनाढय़ लोकांनी या ठिकाणी जमीन व बंगले बांधायला सुरूवात केली आहे. 10 ते 15 मिनिटात लोहगाडाच्या पायथ्याशी असलेल्या लोहगावाडीत आपण पोहचतो. येथे लोकवस्ती अंदाजे 50 ते 100 बि:हाडे. काहींनी हॉटेल काढून झुणाका भाकर, कांदा भजी, पोहे, चहा, नाष्टा, तुम्ही कोंबडी आणून द्या आम्ही तयार करतो असा व्यवसाय थाटला आहे. असो. त्यानिमित्ताने का होईना. पर्यटकांचे पाय लोहगडाला लागले आहे. गडावर जाण्यासाठी पूर्वी मळवलीकडून येताना पाच ते सहा किलोमीटर अंतर पायी तुडवत यावे लागे. मग वाटेतून येताना भाजे लेणी, विसापूर किल्याकडे जाणारा रस्ता व गायमुख खड अशी ठिकाणो लागायची. आतातर येथून काही प्रमाणात टू व्हिलर येऊ लागली आहे. लोहगडा जवळच असणारी भाजे व बेडसे ही बौद्धकालीन लेणी आहे. सुमारे 2700 वर्षांपूर्वी किल्ल्याची बांधणी झालेली असावी असे ऐतिहासिक पुस्तकात लिहले आहे.  1789 मध्ये नाना फडणवीसांचा सरदार जावजी बोंबले याने तो आपल्या ताब्यात घेतला. नानांनी किल्ल्याचे बांधकाम आणखीन मजबूत करून घेतले. किल्ल्यात नानांनी सोळा कोन असलेली एक विहीर बांधली व तिच्या बाजूस एक शिलालेख कोरला आहे. त्यावर त्याचा अर्थ असा-शके 1711 मध्ये बाळाजी जनार्दन भानू नाना फडणवीस यांनी ही बाव धोंडो बल्लाळ नित्सुरे यांच्या देखरेखीखाली याचेकडून बांधली असल्याचा उल्लेख आहे. नाष्टा करून (20 रुपये झुणका भाकरी, पिठलं एक्स्ट्रा घेतल्यास 5 रुपये जादा, भाकरी 5 रुपये) आम्ही गाडावर जाण्यासाठी निघालो. गाडावर जाण्यासाठी 20 ते 25 मिनिटे खूप होतात. वर जाईर्पयत घनदाट झाडी आहे. निम्म्या वाटेत  गेल्यावर विस्तृत असे पवना धरण दिसते. बाजूला तुंगी व समोर तिकोना दिसतो. तर समोर अडवा पसरलेला असा विसापूर किल्ला दिसतो.  गडावर चढतांना आपल्याला सलग चार प्रवेशद्वारांमधून आणि सर्पाकार मार्गावरून जावे लागते.

गणेश दरवाजा :

याच्या डाव्या उजव्या बुरुजाखाली सावळे कुटुंबाचा नरबळी देण्यात आला होता आणि त्याच्या बदल्यात त्यांच्या वंशजांना लोहगडवाडीची पाटिलकी देण्यात आली होती. तसा आतील बाजूस शिलालेख आहेत.

नारायण दरवाजा :

हा दरवाजा नाना फडणीसांनी बांधला. येथे एक भुयार आहे, जिथे तांदूळ व अन्नधान्य साठवून ठेवण्यात येई.
हनुमान दरवाजा:- हा सर्वात जुना दरवाजा आहे.

महादरवाजा : 

हा गडाचा मुख्य दरवाजा आहे. यावर हनुमानाची मूर्ती कोरली आहे. दरवाज्याचे काम नाना फडणीसांनी केले आहे. गडावर पोहोचल्यावर सरळ गेल्यास एक दर्गा लागतो. औरंगजेबाच्या मुलीची कबर असल्याचे काहींनी सांगितले. दग्र्याच्या शेजारी सदर व लोहारखान्याचे तुटलेले अवशेष आढळतात. याच दुग्र्याच्या बाहेर बांधकामाचा चुना बनविण्याची घाणी आहे. उजवीकडे ध्वजस्तंभ आहे. याच्या जवळच एक तोफ दुर्गप्रेमींनी सिंमेटमध्ये बसवली आहे. ध्वजस्तंभाच्या उजवीकडे चालत गेल्यास लक्ष्मी कोठी लागते. यालाच लोपेश ऋषींची गुहा असेही म्हणतात. एवढय़ा मोठय़ा कातळात एवढी मोठी कोठी तयार कशी केली असेल याचे आश्चर्य वाटते. या कोठीत राहाण्याची सोय होते. कोठीत अनेक खोल्या आहेत. दग्र्याच्या पुढे थोडे उजवीकडे गेल्यास थोडा उंचवटयाचा भाग आहे. येथे शिवमंदिर आहे. पुढे सरळ चालत एक तळे आहे. हे तळे अष्टकोनी आहे.  ही गडावरील पिण्याच्या पाण्याची एकमेव सोय आहे. तिथून पुढे पंधरा ते वीस मिनिटे चालत गेल्यास एक मोठे तळे आढळते. नाना फडणवीसांनी या तळ्याची बांधणी केली आहे हे तळे सोळाकोनी आहे. यापुढे विंचूकाटाकडे जातांना वाडय़ाचे काही जुने अवशेष दिसतात. लक्ष्मी कोठीच्या पश्चिमेस विंचूकाटा आहे. 

विंचूकाटा

या विंचूकाटय़ाकडे पाहिले असता राजगडाच्या संजीवनी माचीची आठवण होते. संजिवनी माची तीन पदरी बांधली आहे. हा विंचूकाटा म्हणजे सुमारे 1.5 किलोमीटर लांब आण तीस मीटर रु ंद अशी ही डोंगराची सोंड आहे. विंचुकाटयावर जाण्यासाठी थोडेसे खाली उतरून जावे लागते. गडावरून पाहिले असता हा भाग विंचवाच्या नांगीसारखा दिसतो म्हणून यांस विंचूकाटा म्हणतात. या भागात दोन ते तीन पाण्याची टाकी आहेत. पाणी पिण्यास योग्य नाही. खाली दाट जंगल आहे. येथून  उजवीकडे पुणो-मुंबई द्रुतगती मार्ग (एक्सप्रे हायवे) तर समोर लोणावळय़ामधील डय़ुक्स नोज दिसते.
लोहगडाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे कड्याच्या टोकावर बांधलेली चिरेबंदी वाट. अशी रेखीव वाट फार कमी दुर्गांवर पहावयास मिळते. लोहगडवाडी पार केली की ही सर्पाकार वाट सुरू होते. एकदा का कोणी या वाटेवर पाय टाकला की मग तो माणूस वर येईस्तो पहारेकर्यांच्या नजरेआड जात नाही. तो व्यविस्थत हेरला जातो. वाटेवर वेगवेगळे बुरु ज आहेत. त्यावरून बाहेरून येणा:या माणसावर नजर ठेवता येते. वाटेवर गणोश दरवाजा, दुसरा नारायण, तिसरा हनुमान आणि चौथा महादरवाजा असे चार दरवाजे आहेत. या दरवाज्यांची रचना गायमुखाप्रमाणो असल्याचे सांगण्यात येते. शत्रुवर गडावर येईर्पयत एकाच ठिकाणवरून लक्ष ठेवता येता. तसेच वेळप्रसंगी त्यावर बंदुकीतून हमला ही करता येईल अशी रचना केलेली आहे.

लोहगडावर जाण्यासाठी वाटा  

1. पुण्यावरून अथवा मुंबईवरून येताना मळवली स्टेशनवर पॅसेंजर गाडीने किंवा लोकलने उतरायचे तेथून पुलावरून एक्सप्रेस हायवे पार करून भाजे गावात येता येते. दीड तासानंतर गायमुख खिंडीत येऊन पोहचतो. खिंडीच्या अलीकडेच एक गाव आहे त्याचे नाव लोहगडवाडी. खिंडीतून उजवीकडे वळले म्हणजे लोहगडास आणि डावीकडे वळले म्हणजे विसापूर किल्ल्यावर पोहचतो.
2. पवना डॅम अथवा लोणावळय़ातून टय़ु व्हिलर किंवा फोर व्हिलरवरून लोहगडवाडीपर्यंत जाता येते. लोणावळा-भांगरवाडी-दुधिवरे खिंड-लोहगडवाडी.
3. काळे कॉलनी ही पवना धरणाजवळ वसलेली आहे. तेथून लोहगड आणि विसापूर मधील गायमुख खिंड परिसर दिसतो पवना धरणाच्या खालून एक रस्ता गायमुख खिंडीच्या डावीकडील टेकडीवर जातो तेथून एक पायवाट आपणास लोहगडवाडीत घेऊन जाते. पुणे-पौड-कोळवण-तिकोना पेठ-पवना डॅम-दुधिवरे खिंड-लोहगडवाडी.

(डिजीटल कॅमेरा उपलब्ध नव्हता. पूर्वी साध्या कॅमेराने काढलेले फोटेा जोडले आहेत. परत गेलो तर फोटो नक्की जोडतो.)

ओझर - लेण्याद्री - शिवनेरी - खोडद

वर्षातील शेवटचा रविवार. तो ही सुटटीचा त्यामुळे घरात रिकामे बसणे शक्य नव्हते. कोठे जायचे असा विचार करत असतानाच जुन्नरला अष्टविनायकांपैकी दोन गणपती व शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान पाहण्याचा विचार मनात आला. तसे ही स्थाने यापूर्वी 15 वर्षापूर्वी मित्रंबरोबर व सहलीला गेलो असताना एकदा पाहिली होती. पण आता फारशी आठवत नव्हती. आज रविवार व इच्छा असल्यामुळे आम्ही ओझर, लेण्याद्री व शिवनेरीचा प्रवास करण्याचे ठरविले. त्यानुसार सकाळी 10 ला घर सोडले.  मोशी, चाकण, राजगुरुनगर, नारायणगाव मार्गे ओझर तेथून लेण्याद्री व शिवनेरी व खोडद असा मार्ग होता. त्या विषयी...

थोडा परिचय

जुन्नर शहर प्रसिद्ध आहे ते ऐतिहासिक म्हणून. जवळच असलेला शिवनेरी किल्ला, नारायणगड, हडसर, जीवधन, हरिश्चंद्रगड तसेच अष्टविनायकांपैकी लेण्याद्री, ओझर, तसेच प्राचीन व्यापारी राजमार्ग नाणोघाट हा इथून जवळच आहे. ‘जीर्णनगर’, ‘जुन्नेर’ म्हणजेच जुन्नर हे शहर इसवी सनापूर्व काळापासून प्रसिद्ध आहे. जुन्नर ही शकराजा नहपानाची राजधानी होती. सातवाहन राजा गौतमीपूत्र सातकर्णी याने शकांचा नाश केला आणि जुन्नर व येथील सर्व परिसरावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. नाणोघाट हा पुरातन व्यापारी मार्ग. यावर नजर ठेवण्यासाठी या मार्गावरील दुर्गाची निर्मीती करण्यात आली. सातवाहनांची सत्ता स्थापन झाल्यावर येथे अनेक ठिकाणी त्यांनी लेणी खोदलेली दिसतात. सातवाहनांनंतर शिवनेरीवर चालुक्य, राष्ट्रकूट या राजवटींच्या सत्तेखाली होता. शिल्पकलेचा सुंदर नमुना म्हणजे येथील लेणी! महाराष्ट्राचे विविध भाग अशा सुंदर लेण्यांमुळे समृध्द आहेत. येथील काही लेणी शिवनेरी व लेण्याद्री डोंगरावर कोरलेली आहेत. लेण्यांमध्ये पर्यटकांची गर्दी होते. अनेक स्थळांची माहिती फक्त येथील स्थानिक किंवा ऐतिहासिक पुस्तकांत पाहावयास मिळते.  जुन्नर मध्ये शिरतानांच शिवनेरीचे दर्शन होते. एस.टी स्टॅण्डच्या मागे शिवनेरी किल्ला दिसतो. येथून हा किल्ला चार किलोमीटर आहेत. महाराष्ट्राचे दैवत श्री शिवछत्रपती महाराज यांचे हे जन्मस्थान.

ओझर

 

अष्टविनायकांपैकी ओझरच्या विघ्नेश्वर हा पाचवा गणपती आहे. कुकडी नदीच्या तिरावर हे मंदिर आहे. चिमाजी अप्पा यांनी या मंदिराचा जिर्णोद्धार केल्याचा उल्लेख इतिहासात आहे. येथील श्रींची मूर्ती लांब व रूंद असून अष्टविनायकापैकी सर्वात श्रीमंत गणपती म्हणून ओळखले जाते. श्रींच्या डोळय़ात माणिकरत्न असून, कपाळावर हिरा आहे. संकट / विघ्नांचे हरण करतो, म्हणून या गणपतीला विघ्नेश्वर म्हणतात. श्रीविघ्नेश्वराची मूर्ती स्वयंभू आणि पूर्वाभिमुख असून, डाव्या सोंडेची आहे. मंदिराच्या चारही बाजूंना दगडी तटबंदी असून, मध्यभागी हे गणोशाचे मंदिर आहे.  आतमध्ये दोन दीपमाळा आहे. भाविकांना दर्शन घेण्यासाठी या दगडी तटबंदीच्या बाजुने रांगेत उभे राहून दर्शन घेण्यासाठी जावे लागते. सकाळी 5 ते रात्री 11 वाजेर्पयत श्रींचे दर्शन घेण्यासाठी मंदिर खुले असते. गणपतीचा फोटो काढण्यास येथेही बंदी आहे.

गाडी पार्किग येथून ओझर मंदिर.

मंदिराचे प्रवेशद्वार

मंदिरा बाहेरील दीपमाळ.

राहण्याची व्यवस्था : 

मंदिराच्या परिसरात भाविकांना राहण्यासाठी अल्पदरात धर्मशाळेची व्यवस्था आहे. येथे 4 भक्तभवन बांधलेले आहेत. पस्तीस रुपयांला प्रति व्यक्ती, अडीचशे रुपयात पाच व्यक्तींसाठी स्वतंत्र खोली, चारशे रुपयांत डिलक्स खोली उपलब्ध आहे.

ओझर मंदिरा शेजारील भक्तनिवास. परिसरातील दुकाने :

नेहमीप्रमाणो मिळणारे हार, तुरे, नारळ, ओटी भरण्यासाठी लागणारे पुजेचे साहित्य या ठिकाणी मिळते. येथे न वाळणा:या फुलांचे हार मी प्रथमच पाहिले. दहा ते पन्नास रुपयांना हे हार विकतात. हे हार वर्षभर टिकतात. द्राक्षे या भागात जास्त पिकत असल्यामुळे काळे मनुका, मनुका, सुकामेवा या ठिकाणी विकण्यास होता. 

बाजारपेठेत मिळणारा न वाळणारा फुलांचा हार.

बाजारपेठेत मिळणा:या काळय़ा मनुका. (50 रुपये पाव)

मंदिराशेजारील बाजारपेठ.

कसे जावे : 

नारायणगाव तेथून जुन्नरला जाताना उजव्या बाजूला ओझरकडे फाटा फुटतो. तेथून ओझर 7 मैल आहे.  देवाळाच्या अलीकडे  कुकडी नदीवर पूल आहे. ओझर ते नारायणगाव हे अंतर 12 किलोमीटर तर पुणो ते ओझर हे अंतर 85 किलोमीटर एवढे आहे.

लेण्याद्री 

लेण्याद्रीचा डोंगर (मध्यभागी बारीक गुहा दिसत आहेत.)

या ठिकाणी विविध अंतरे दिली आह.

 

अष्टविनायकापैकी सहावा गणपती लेण्याद्रीचा श्री गिरजिात्मक म्हणून ओळखला जातो.  कुकडी नदीच्या परिसरात डोंगरावर हे स्थान आहे.  हा भाग गोळेगाव या गावाच्या हद्दीमध्ये आहे. अष्टविनायकातला हा एकमेव असा गणपती आहे जो डोंगरात एका गुहेत आहे.  लेण्याद्रीजवळच्या या डोंगरात 28 गुहा आहेत. त्यातील 7 व्या गुहेत गिरजिात्मकाचे देऊळ आहे. या गुहेला गणोश लेणी असेही म्हणतात.  लेणाद्रीच्या या लेण्या स्वच्छ आहेत. याचे श्रेय पुरातत्व खात्यास जाते.  प्रत्येकी 5 रुपये असे पुरातत्व विभागाचे तिकीट आहे. देवळात जाण्यासाटी 283 पाय:या चढाव्या लागतात. (दमल्याने एखाद-दोन पाय:यांचा फरक येऊ शकतो)

गिरिजात्मक मंदिर :

लेण्याद्री गणोश लेणी म्हणून ओळखली जाते.  हे देवस्थान लेण्यांमध्ये आहे म्हणून याला लेण्याद्री असे नाव पडले. या मंदिरात कोणत्याही प्रकारचा दिवा लावलेला नाही. फक्त गणपतीच्या समोर लावण्यात आलेल्या समईच्या प्रकाशातच गणपतीचे दर्शन घ्यावे लागते. गणपती असलेल्या मंदिरात फोटो काढण्यास मनाई आहे. मात्र कॅमे:यात चांगली झूम लेन्स असेल तर बाहेरून गर्दी नसल्यास फोटो काढता येतो. हा पूर्ण उंच डोंगर चढून आल्यावर जो थकवा आलेला असतो, तो या मंदिरात आल्यावर व गणपतीचे दर्शन घेतल्यावर पूर्ण निघून जातो. मंदिरात प्रवेश केल्यावर थंडगार वातावरण अनुभवायला मिळते. 283 पाय:या चढून गेल्यावर प्रथम चैत्यगृहाचे लेणो लागते व त्यानंतरच्या मोठय़ा गुहेमध्ये गणपती आहे. मंदिर म्हटले की, खांब, कमानी, मंडप असते, परंतु येथे तसे नाही. साधारणपणो 58 फूट लांब व 58 फूट रुंद या गुहेत हे मंदिर आहे. विशेष म्हणजे मंदिराला इतर अष्टविनायक गणपती मंदिराप्रमाणो कळस नाही. मूर्तीच्या उजव्या व डाव्या बाजूला हनुमान व शिवशंकर हे देव आहेत. पेशवे काळात या मंदिराचा जिर्णोद्धार झाला होता. येथे पाण्याच्या चार टाक्या आहेत. त्या वापरात नाहीत.  या देवालयाच्या सभामंडपाची उंची कमी आहे. मंदिराच्या गाभा:यापुढील सभामंडप मोठा आहे. त्यात कोरलेले पाषाणाचे सहा खांब असलेले दिसतात. बहुतेक सर्व लेण्यांसमोर बसण्यासाठी ओसरी आहे.

चैत्यगृह :

चैत्यगृहातील कोरलेले हत्ती व वाघाची खांबातील शिल्पे.

चैत्यगृहातील कोरलेले हत्ती व वाघाची खांबातील शिल्पे.

मंदिराबाहेरील कोरीव खांब

पोहचण्यासाठी सोय :

अबालवृद्धांसाठी तसेच ज्यांना पाय:या चढता येत नसेल अशांसाठी 500 रुपयांत डोलीतून वरर्पयत नेण्याची सोय आहे. 4 माणसे न थांबता खालपासून वरर्पयत एका दमात तब्बल 283 चढतात. लेण्याद्रीच्या डोंगरावरून समोर शिवनेरी किल्ला दिसतो.

मदिरातून दिसणारा लेण्याद्रीकडे येणारा रस्ता.

मंदिराकडे जाणारा रस्ता. या तब्बल 283 पाय:या आहेत.

चैत्यगृहात पाच खांबांच्या दोन्ही बाजूला  रांगा आहेत.  हे खांब इ. स. पूर्व 90 ते इ. स. पूर्व 300 या या सातकारणी कालखंडातील असल्याची नोंद आहे. या खांबावर नक्षीकाम आहे. त्यात वाघ, सिंह, हत्ती यांच्या शिल्पकृती आहेत. गुहेच्या मध्यावरती प्रार्थनास्थळ कोरण्यात आलेले आहे. ते घुमटाकार आहे. साडेचार फुट उंच जोत्यावर एकसंध कोरलेले आहे.  काही पर्यटक विनाकारण येथे पैसे टाकून काय करतात कुणास ठाऊक.  येथे अष्टकोनी खांबाच्या आहेत. तळाशी व वरच्या टोकाशी जलकुंभाची प्रतिकृति आहे. जलकुंभाच्या वरच्या भागात चक्र ावर वाघ, सिंह, हत्ती यांच्या शिल्पाकृती कोरलेल्या आहेत. छताला अर्ध गोलाकार लाकूडसारख्या कमानी कोरल्या आहेत. चैत्यगृहाच्या मध्यवर्ती घुमटाकार सहा फूट प्रार्थनास्थळ आहे.  अशीच रचना मळवली, कामशेत येथील भाजे व कार्ला लेण्यांमध्येही दिसते.

जायचे कसे :

लेण्याद्री  हा जुन्नरपासून 8 कि.मी. अंतरावर आहे. तर पुण्यापासून सुमारे  97  कि. मी. अंतरावर हे ठिकाण आहे.
शास्त्रनुसार मोरगाव, सिद्धटेक, पाली, महड, थेऊर, लेण्याद्री, ओझर, रांजणगाव आणि शेवटी पुन्हा मोरगावच्या गणपतीचे दर्शन घातल्यावर अष्टविनायकाची यात्र संपते असा क्रम आहे. पण आजकाल यात्र कंपनीवाले वेळेनुसार या क्रमात थोडा बदल करतात.

शिवनेरी

 

शिवनेरी किल्ला समुद्रसपाटीपासून 3500 मीटर उंच असून दक्षिण - उत्तर दीड किलोमीटर पसरलेला आहे. किल्ल्याचा दक्षिणोकडील भाग अर्धगोलाकृती आहे, तर उत्तरेकडे तो निमुळता होत गेला आहे. गडाचा आकार बाणाच्या टोकासारखा निमुळता आहे व त्याचे अगट्रोक उत्तरेकडे रोखलेले आहे.

गडावर जाण्याच्या वाटा :

गडावर जाण्याचे दोन प्रमुख मार्ग जुन्नर गावातूनच जातात. पुणो अथवा मुंबईहून एका दिवसात शिवनेरी , लेण्याद्री व ओझरचा गणपती पाहून घरी परतता येते.

महाराष्ट्र शासनाने गडावर जाण्यासाठी चांगल्या पाय:या बांधून दिल्या आहेत.

सात दरवाज्यातून :

जुन्नर एस.टी स्टॅण्डच्या मागे शिवनेरी किल्ला दिसतो. येथून खासगी वाहन करून किल्यावर येता येते. अंदाजे अंतर 4 किलोमीटर आहे. सिंहगडाप्रमाणो या ठिकाणी वर्पयत चार चाकी गाडी जाते. मात्र या ठिकाणी पार्किगची योग्य सोय नसल्याने रस्त्याच्या दुतर्फा वाहने उभे करून गड पाहण्यास जावे लागते. पार्किग मोफत आहे. येथून मुख्य गड दीड ते दोन किलोमीटर पायी चालावे लागते.

साखळीची वाट :

दुसरी वाट साखळीची वाट आहे. या वाटेने गडावर यायचे झाल्यास जुन्नर शहरात शिरल्यानंतर नव्या बसस्टँड समोरील रस्त्याने शिवपुतळय़ाशी यावे लागते. येथे चार रस्ते एकत्र मिळतात. डाव्या बाजूस जाणा:या रस्त्याने साधारणत: एक किलोमीटर गेल्यावर रस्त्याच्या उजव्याकडेला एक मंदिर लागते. मंदिरासमोरून जाणारी पायवाट  शिवनेरी किल्ल्याच्या एका दगडी भिंतीपाशी घेऊन जाते. भिंतीला लावलेल्या साखळीच्या साहयाने आणि कातळात खोदलेल्या पाय:यांच्या मदतीने वर पोहचता येते. ही वाट थोडी अवघड असून गडावर पोहचण्यास पाऊण तास लागतो. बहुतेक लोक पहिल्या वाटेचाच (दरवाज्यातून) उपयोग करतात.

सात दरवाज्यांची वाट :

गडावर येतांना सात दरवाजे लागतात. पहिला महादरवाजा, दुसरा पीर दरवाजा, तिसरा परवानगीचा दरवाजा, चौथा हत्तीदरवाजा, पाचवा शिवाई दरवाजा, सहावा फाटक दरवाजा आण सातवा कुलाबकर दरवाजा या मार्गे किल्ल्यावर पोहचण्यासाठी 1 तास लागतो. हत्ती दरवाजा सोडल्यास इतर दरवाज्यांना दरवाजे नाहीत केवळ कमानी आहेत.

महादरवाजा

पीर दरवाजा

हत्ती दरवाजा

हत्ती दरवाजा

शिवाई दरवाजा

कुलूप दरवाजा

 मेणा दरवाजा

शिवाई मंदिर :

गडात प्रवेश केल्यानंतर साधारणपणो 15 ते 2क् मिनिटे चालल्यानंतर हे मंदिर दिसते. मंदिरासमोर येणोर - कुसुरचे धरण व आजूबाजूचा परिसर दिसतो. मंदिराच्या मागे कातळात 6 ते 7 गुहा आहेत. या गुहा ट्रेकर्ससाठी मुक्कामासाठी योग्य नाहीत. मंदिरात शिवाई देवीची मूर्ती आहे. गडावरील शिवाई देवीच्या नावावरूनच जिजाऊंनी छत्रपतींचे नाव ‘शिवाजी’ ठेवले असे म्हटले जाते.

अंबरखाना

शेवटच्या दरवाज्यातून गडावर प्रवेश केल्यावर समोरच अंबरखाना आहे. अंबरखान्याची मोठा प्रमाणात पडझड झाली आहे.  1485 मध्ये मलिक अहमद या निजामशाहीच्या संस्थापकाने हा गड ताब्यात घेऊन आपली राजधानी उभारली त्याच कालखंडात ही इमारत बांधली आहे. मराठेशाहीत ती इमारत अंबारखाना किंवा हत्ती व घोडय़ांच्या पागेसाठी उपयोगत आणत असत. पूर्वी या अंबरखान्याचा उपयोग धान्य साठविण्यासाठी केला जात असे. अंबरखान्यापासून दोन वाटा निघतात. एक वाट समोरच असणा:या टेकाडावर जाते. या टेकाडावर एक कोळी चौथरा आणि एक इदगा आहे. दुसरी वाट शिवकुंजापाशी (शिवाजी महाराज जन्मस्थान) घेऊन जाते. वाटेत गंगा, जमुना व याशिवाय पाण्याची अनेक टाकी लागतात. गडावर अनेक टाकं आहेत. परंतु काळजी न घेतल्यामुळे इतर किल्यांबरोबरच या किल्ल्यावरील टाक्यांची दुरवस्थाच आहे.

कमानी मशिद :

शिवकुंजासमोरच कमानी मशिद आहे आणि समोरच खाली पाण्याचे एक टाके आहे. येथून समोर चालत गेल्यास हमामखाना लागतो. येथूनच पुढे शिवजन्मस्थानाची इमारत आहे.

शिवजन्मस्थान इमारत :

ही इमारत दुमजली असून खालच्या खोलीत जिथे शिवरायांचा जन्म झाला तेथे पुतळा बसविण्यात आला आहे.  वरती पोहचण्यासाठी 2क् पाय:या चढून वर जावे लागते. ही इमारत सात दरवाजे ओलांडून आल्यानंतर डाव्या हाताला लांबूनच दिसते. तसेच जुन्नर एसटी स्टॅडमधून देखील ही छोटी इमारत पटकन ओळखता येते.  येथे सुंदर महिरप चौकट असून, या चौकटी बसून खालील बाजूने अनेक पर्यटक फोटो काढताना दिसतात. येथून जुन्नर शहर व परिसर दिसतो.

बदामी टाके :

नावाप्रमाणो बदामाच्या आकाराचे हे टाकं आहे.  शिवजन्म इमारतीच्या समोरच हे बदामी पाण्याचे टाकं आहे. येथून पुढे जाणारा रस्ता कडेलोट टोकावर घेऊन जातो. सुमारे दीड हजार फुट उंचीचा या सरळसोट कडाचा उपयोग हा गुन्हेगारांना शिक्षा देण्यासाठी होत असे.  गड फिरण्यास 2 तास लागतात.

शिवकुंज  :

महाराष्ट्र शासनाने किल्ल्यावर एक मंडप बांधला आहे. ‘शिवकुंज’ असे त्याचे नाव आहे. जिजाबाई व तलवार घेऊन बसलेला बाल शिवाजी यांची पंचधातूची मूर्ती आहे. शिवजयंतीला शिवनेरीवर मोठा उत्सव असतो.

शिवनेरी वरून दिसणारा परिसर :

किल्ल्याच्या आसपास बौद्ध लेणी असलेल्या तीन डोंगराच्या रांगा आहेत.  किल्ल्यावरून चावंड, नाणोघाट आणि जीवधन तसेच समोर असणारा वडूज धरणाचा जलाशय दिसतो.

कसे जाल :

• शिवनेरी-लेण्याद्री-ओझरचा गणपती - खोडदच्या दुर्बिणी ही ठिकाणे पाहावयाची असल्यास मंचर-नारायणगाव-जुन्नर-शिवनेरी नंतर - लेण्याद्री व तेथून ओझर व खोडदच्या दुर्बिणी व परतीचा मार्ग अशा क्रमाने अथवा उलटय़ा क्रमानेही जात येईल.

खोडद

शिवनेरीवरून 5 वा चालायला सुरूवात केली. पाऊण तासात खाली आलो. तेथून नारायणगावला यायला अर्धा तास गेला. संध्याकाळचे 6.30 वाजले होते. खोडदला दुर्बिणी पाहण्याचे मनात होते. वाटेत उसाचे मळे होते. उस कारखान्याला उसाच्या मोळय़ा पोचवून दमलेले बैल व त्यांचे चालक रस्त्याच्याकडेला बसलेले दिसले. संध्याकाळी 7 ला जीएमआरटीला पोचलो मात्र अंधारामुळे तेथून वॉचमनने काहीही पाहता येणार नसल्याचे सांगितले. निराश न होता पुढच्या वेळी प्रथम खोडदला जायचे मनात निश्चित केले. याआधी मित्रबरोबर खोडदला गेलो होतो. त्यावेळी तेथे प्रदर्शन भरले होते.

पुण्यातून येताना नारायणगावला आल्यावर एस.टी स्टँडसमोरून डाव्या हाताला खोडदला जाणारा रस्ता आहे.
जगातील दुस:या क्रमांकाची सर्वात मोठी दुर्बीण असलेले गाव म्हणून खोडद ओळखले जाते. नारायणगावापासून 9 कि.मी अंतरावर आंबेगाव व जुन्नर तालुक्याच्या हद्दीवर मीना नदीच्या काठावर आहे. खोडदच्या अलिकडे डाव्या हाताला जीएमआयआरटी अर्थात Giant Metrewave Radio Telescope 3 किलोमीटरवर आहे.   नारायणगावाहून खोडदला बसने जाता येते. स्वत:चे वाहन असल्यास पुण्यातून येताना प्रथम हे ठिकाण पहावे.
हा प्रकल्प  दुस:या व चौथ्या शनिवारी सगळय़ांना भेटीसाठी खुला असतो. इतर वेळी ग्रुप असल्यास विनंती करून पाहता येते. मे महिन्यात या ठिकाणी सर्वासाठी तीन दिवसांसाठी ग्रह, तारे व अवकाशावर प्रदर्शन असते. तसेच त्यासाठी त्यांच्या बसेस सुद्धा उपलब्ध असतात. या बाबत पेपरमध्ये बातम्या येतात. त्या जरूर पाहव्यात. मीना नदीच्या कडेचा परिसरात उसाचे मळे आणि फुलशेतीने हिरवागार झाला आहे. गावाबाहेर जगदंबा मातेचे भव्य मंदिर आहे. चैत्र महिन्यातील रामनवमीला येथे जगदंबा मातेचा उत्सव भरतो.